Ηράκλειτος ο "σκοτεινός" φιλόσοφος

[Η ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ]

Ο Ηράκλειτος ήταν γιος του Βλόσωνος και καταγόταν από την Έφεσο, την δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ιωνίας. Ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας που έζησε τον 6ο αιώνα π.Χ. [544-484] και αποτέλεσε ανεξάρτητο και δυνατό φιλοσοφικό πνεύμα. To αντικείμενο της φιλοσοφίας του δεν είναι η υλική αρχή αυτού του κόσμου αλλά ο εσωτερικός ρυθμός, ο Λόγος για τον οποίο κινείται και ρυθμίζεται. Ο Ηράκλειτος είναι ο φιλόσοφος του αιώνιου γίγνεσθαι. Η κίνηση αυτή του γίγνεσθαι εκφράζεται με την συνεχή ροή του ποταμού που ολοένα ανανεώνεται. Μέσα στον Λόγο, ο Ηράκλειτος, δένει ένα μόνο υλικό στοιχείο, το Πυρ. Η ύπαρξη του Πυρός δημιουργεί μαζί με τον Λόγο ένα κόσμο άπειρο, άναρχο, ανώλεθρο, αυτορυθμιζόμενο που μετατρέπεται σε ποικίλες μορφές. Ο κόσμος αυτός είναι η αρμονία των αντιθέσεων. Οι αντιθέσεις δημιουργούν την ενότητα των πάντων με την σύνθεση τους. Το καλό και το κακό είναι οι αντίθετες όψεις του ίδιου πράγματος. "Για τον Θεό όλα είναι ωραία και καλά και δίκαια, όμως οι άνθρωποι άλλα θεωρούν άδικα κι άλλα δίκαια" [απόσ. 102].

[Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ]

Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο [Βιβλίο 8] "Όταν του ζήτησαν να θεσπίσει νόμους, αδιαφόρησε τελείως, επειδή είχε ήδη επικρατήσει κακός τρόπος κυβέρνησης της πόλης και πήγε στο ιερό της Αρτέμιδος κι έπαιζε με τα παιδιά αστραγάλους. Τελικά, μίσησε τους ανθρώπους και έφυγε για να ζήσει στα βουνά τρώγοντας χόρτα και βότανα. Επειδή όμως αυτό έγινε αιτία να αρρωστήσει από υδρωπικία, κατέβηκε στην πόλη και ρωτούσε αινιγματικά τους γιατρούς αν μπορούσαν μετά από πολλή βροχή να δημιουργήσουν ξηρασία. Οι γιατροί δεν καταλάβαιναν τι τους έλεγε και αυτός τάφηκε σ' ένα βουτοστάσιο ελπίζοντας πως η ζεστασιά της κοπριάς θα τραβήξει από μέσα την βλαβερή υγρασία. Όμως ούτε αυτό είχε αποτέλεσμα και έτσι πέθανε σε ηλικία εξήντα χρονών".

[Ο ΣΚΟΤΕΙΝΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ]

Ο Ηράκλειτος έμεινε στην ιστορία της φιλοσοφίας ως ο "σκοτεινός" φιλόσοφος λόγο της ερμηνευτικής δυσκολίας των έργων του. Ο Τίμων ο Φλιάσιος (σατιρικός ποιητής του 3ου αιώνα π.Χ) τον αποκάλεσε αινικτήν, δηλαδή αινιγματοποιό. Το μοναδικό σύγγραμμα που γνωρίζουμε ότι άφησε ο Ηράκλειτος είναι με τίτλο "Περί φύσεως" και διαιρείται σε τρία μέρη : για το σύμπαν, για την πολιτική και για τη θεολογία. Το έργο αυτό γράφτηκε με ασάφεια για να γίνει κατανοητό μόνο από ικανούς ανθρώπους και αφιερώθηκε στο ιερό της Εφέσιας Αρτέμιδος, σύμβολο ελληνικού και ανατολικού πολιτισμού. Όταν ο Σωκράτης διάβασε το έργο του Ηράκλειτου είπε "αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία, νομίζω όμως ότι είναι εξίσου σπουδαία και αυτά που δεν μπόρεσα να καταλάβω. Ωστόσο χρειάζεται να είσαι ένας δεινός κολυμβητής σαν αυτούς από τη Δήλο για να μην πνιγείς μέσα στο βιβλίο του" [Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων, Σωκράτης, 22].

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

• Τα πάντα ρέουν και τίποτα δε μένει, τα πάντα κυλούν και τίποτα δε μένει σταθερό [Β1]
• Δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στα ίδια νερά του ποταμού. Ούτε μπορείς ν' αγγίξεις δυο φορές τη φθαρτή ουσία στην ίδια κατάσταση γιατί αυτή με την ορμή και την ταχύτητα που αλλάζει σκορπίζει και πάλι μαζεύεται, πλησιάζει και φεύγει. [91]
• Στην αλλαγή βρίσκουν τα πράγματα ανάπαυση.[Β84α]
• Η διχόνοια φέρνει τη συμφωνία[Β80]
• Οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν ότι το αταίριαστο ταιριάζει με τον εαυτό του[Β51]
• Από την ασυμφωνία βγαίνει η ομορφότερη αρμονία[Β8]
• Ο χρόνος είναι παιδί που παίζει πεσσούς, του παιδιού είναι η βασιλεία.[52]
• Τον κόσμο αυτό, τον ίδιο για όλα τα όντα, ούτε κάποιος θεός ούτε άνθρωπος τον έκανε, αλλά ήταν πάντα είναι και θα είναι πυρ αείζωο, ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο. [30]
• Οδός άνω και κάτω μία. [60]
• Στον κύκλο η αρχή και το τέλος είναι το ίδιο.[Β103]
• Ανήφορος και κατήφορος είναι ένας και ίδιος δρόμος.[Β60]
• Θάνατος είναι όσα ξυπνητοί βλέπουμε και ύπνος όσα κοιμισμένοι θεωρούμε [21]
• Ενώ ο Λόγος υπάρχει αιώνια, ανόητοι αποδείχνονται οι άνθρωποι και πριν τον ακούσουν και αφού τον ακούσουν για πρώτη φορά, γιατί αν και γίνονται τα πάντα σύμφωνα με αυτόν το Λόγο, φαίνονται μη έμπειροι, όταν αποπειρώνται να πουν ή να πράξουν κάτι από αυτά που εγώ εκθέτω, διαχωρίζοντας το καθένα κατά τη φύση του λέγοντας το πώς έχει. Οι άνθρωποι όμως λησμονούν όσα κάνουν ξυπνητοί, όπως και ξεχνούν όσα κάνουν κοιμισμένοι. [1]
• Κάθε μέρα ο ήλιος είναι καινούργιος [6]
• Αν όλα γίνονταν καπνός οι μύτες μας θα τα ξεχώριζαν [7]
• Το ενάντιο συμβιβάζεται και οι διαφορετικοί τόνοι κάνουν την καλύτερη αρμονία και όλα γεννιούνται μετά από αντιμαχία [8]
• Οι γάιδαροι θα προτιμούσαν τ' άχυρα περισσότερο από το χρυσάφι, γιατί σ' αυτούς είναι πιο ευχάριστη η τροφή απ΄ το χρυσάφι. [9]
• Συνάφειες είναι : ολότητα και μη ολότητα, ομόρροπο και αντίρροπο, σύμφωνο και παράφωνο. Από όλα ένα και από ένα όλα. [10]
• Στα ποτάμια τα ίδια μπαίνουν άλλα ποτάμια και άλλα νερά ρέουν πάνω τους και οι ψυχές απ' τα υγρά βγαίνουν με αναθυμίαση. [12]
• Πως θα μπορούσε κανείς να κρυφτεί από εκείνο που ποτέ δεν δύει; [16]
• Εάν κανείς δεν ελπίζει, το ανέλπιστο δεν θα το βρει, γιατί είναι ανεξερεύνητο και απλησίαστο[18]
• Όταν γεννηθούν θέλουν να ζουν και ας πεθαίνουν, κι ας αφήνουν πίσω τους παιδιά που θα πεθάνουν [20]
• Τον χρυσό όσοι αναζητούν, πολλή γη σκάβουν και λίγο βρίσκουν [22]
• Της δικαιοσύνης το όνομα δεν θα το γνώριζαν αν δεν υπήρχαν αδικήματα [23]
• Τους νεκρούς του Άρη τους τιμούν οι θεοί και οι άνθρωποι [24]
• Οι πιο ένδοξοι θάνατοι έχουν και την πιο μεγάλη υπόληψη [25]
• Ο άνθρωπος, στη νύχτα, όταν σβήσει η θέα των πραγμάτων, ανάβει φως για να βλέπει. Όσο ζει αγγίζει τον νεκρό όταν κοιμάται και όταν είναι ξυπνητός αγγίζει τον κοιμισμένο [26]
• Τους ανθρώπους όταν πεθάνουν τους περιμένουν πράγματα που δεν τα ελπίζουν και δεν τα υποθέτουν [27]
• Εκλέγουν και προτιμούν ένα αντί για όλα οι άριστοι, αιώνια δόξα των θνητών. Οι πολλοί χορταίνουν όπως τα κτήνη [29].
• α] Του πυρός μεταβολές: πρώτα θάλασσα και το μισό της θάλασσας γη και το άλλο μισό λαίλαπα με κεραυνούς.
  β] Η γη σε θάλασσα διαχέεται και μετριέται με τον ίδιο λόγο που ήταν πριν γίνει η γη [31]
• Οι ανόητοι κι αν ακούσουν με κουφούς μοιάζουν , έχουν τη φήμη πως και παρόντες είναι απόντες [34]
• Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό, για το νερό θάνατος είναι να το να γίνει χώμα από το χώμα νερό γίνεται κι απ' το νερό ψυχή [36]
• Ένα είναι το σοφό, να γνωρίσεις καλά τη σκέψη που κυβερνά τα πάντα [42]
• Της ψυχής τα πέρατα δεν θα τα βρεις, όποιο δρόμο κι αν πορευθείς, τόσο βαθύ λόγο έχει [45]
• Να μην συμπεραίνουμε τυχαία για τα πολύ μεγάλα γεγονότα [47]
• Του τόξου το όνομα είναι βίος, το έργο του θάνατος [48]
• Ο ένας για μένα αξίζει μυριάδες αν είναι άριστος [49]
• Στο ίδιο νερό των ποταμών μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε και βρισκόμαστε μέσα και δεν βρισκόμαστε [49α]
• Δεν καταλαβαίνουν πως ό,τι διαφέρει με το άλλο, είναι ομόφωνο με τον εαυτό του, παλίντονη αρμονία όπως του τόξου και της λύρας. [51]
• Ο πόλεμος είναι πατέρας και βασιλιάς όλων, άλλους τους θεούς και άλλους ανθρώπους ανέδειξε, όπως έκανε άλλους δούλους και άλλους ελεύθερους. [53]
• Η κρυφή αρμονία είναι καλύτερη από τη φανερή [54]
• Όσα μπορεί κανείς να δει και να ακούσει, αυτά εγώ προτιμώ [55]
• Εξαπατούνται οι άνθρωποι στη γνώση των φανερών πραγμάτων, όπως σχετικά με τον Όμηρο που έγινε ο σοφότερος απ' όλους τους Έλληνες. Γιατί και εκείνον τον εξαπάτησαν κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες, λέγοντας του: όσα είδαμε και πιάσαμε, εγκαταλείπουμε, μα όσα δεν είδαμε κι ούτε πιάσαμε, τα φέρνουμε[πάνω μας.] [58]
• Στον κοχλία του λευκαντή, η ευθεία και συγχρόνως κυκλική περιστροφική φορά είναι μία και η αυτή [59]
• Η θάλασσα, νερό καθαρότατο και βρωμερότατο, για τα ψάρια πόσιμο και σωτήριο, για τους ανθρώπους άποτον και θανατηφόρο [61]
• Τα πάντα κυβερνάει ο Κεραυνός [64]
• Τα πάντα το πυρ όταν έρθει θα τα διαχωρίσει και θα τα κυριεύσει. [66]
• Ο θεός είναι ημέρα-νύχτα, χειμώνας-θέρος, πόλεμος-ειρήνη, χορτασμός-πείνα. Αλλοιώνεται όπως η φωτιά που όταν αναμιχθεί με θυμιάματα, όνομα παίρνει κατά την ευωδιά του καθενός. [67]
• Παιδικά παιχνίδια οι ανθρώπινες δοξασίες [70].
• Πρέπει να θυμόμαστε κι εκείνον που ξεχνάει προς τα πού πάει ο δρόμος. [71].
• Δεν πρέπει να φερόμαστε σαν παιδιά προστατευμένα απ' τους γονείς [74].
• Αυτοί που κοιμούνται είναι εργάτες και συνεργοί σε όσα γίνονται στον κόσμο[75].
• Η ζωή του πυρός οφείλεται στον θάνατο του χώματος, η ζωή του αέρα στο θάνατο του πυρός, η ζωή του ύδατος στο θάνατο του αέρα, η ζωή του χώματος στο θάνατο του ύδατος [76].
• Των ψυχών τέρψη ή θάνατος είναι να γίνουν υγρές [77].
• Η φύση του ανθρώπου δεν έχει σοφία, η θεϊκή έχει [78].
• Ο άνθρωπος, άμυαλος φαίνεται μπροστά στο θεό, όπως το παιδί μπροστά στον άντρα. [79].
• Ο πιο όμορφος απ' τους πιθήκους είναι άσχημος όταν συγκριθεί με το γένος των ανθρώπων [82].
• Ο πιο σοφός άνθρωπος μπρος στο θεό θα φανεί πίθηκος και στη σοφία και στην ομορφιά και σ' όλα τ' άλλα. [83]
• Με την επιθυμία ν' αντιμάχεσαι είναι δύσκολο, γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει η ψυχή [85].
• Ο βλάκας συνηθίζει να τα χάνει σε κάθε λόγο [87].
• Το ίδιο είναι ζωντανό και πεθαμένο, ξυπνητό και κοιμισμένο, νέο και γέρικο, γιατί αυτά μεταλλάσσονται σ' εκείνα κι εκείνα πάλι σ' αυτά. [89]
• Τα πάντα ανταλλάσσονται με το πυρ και το πυρ με τα πάντα, όπως ακριβώς τα εμπορεύσιμα πράγματα με τον χρυσό κι ο χρυσός με τα πράγματα [90]
• Η Σίβυλλα με μανιασμένο στόμα φθέγγεται αγέλαστα, ακαλλώπιστα και αρωμάτιστα, προφητεύουσα για χίλια χρόνια δια μέσου του θεού. [92]
• Ο Κύριος που το μαντείο του είναι στους Δελφούς ούτε λέει ούτε κρύβει αλλά υποσημαίνει [93]
• Ο ήλιος δεν θα ξεπεράσει τα όρια του, ειδεμή οι Ερινύες, οι βοηθοί της Δίκης θα τον βρούνε [94].
• Οι σκύλοι γαβγίζουν όσους δεν γνωρίζουν [97].
• Οι ψυχές οσφραίνονται τον Άδη [98].
• Αν δεν υπήρχε ο ήλιος με τ' άλλα αστέρια θα είχαμε νύχτα [99].
• Όλα τα πράγματα έρχονται στην ώρα τους. [100].
• Τα μάτια είναι πιο αξιόπιστοι μάρτυρες από τα αυτιά [101α]
• Ο άνθρωπος δεν είναι λογικό όν. Μόνο αυτό που τον περιβάλλει έχει νόηση[148]
• Η φυσική κατάσταση κάθε ημέρας είναι η ίδια·
• Η φύση αγαπάει να κρύβεται[123]
• Σαν σκουπίδια τυχαία χυμένα είναι ο ομορφότερος κόσμος[124]
• Τα ψυχρά θερμαίνονται, το θερμό ψυχραίνεται, το υγρό ξεραίνεται, το ξερό νοτίζει[126]
• Το ήθος του ανθρώπου είναι ο δαίμων του [το πνεύμα που τον προστατεύει][119]
• Η ψυχή έχει κάθε λόγο να αυξάνει τον εαυτό της[115]
• Η σκέψη είναι κοινή σε όλους [113]
• Της αυγής και της εσπέρας τα τέρματα είναι η άρκτος κι απέναντι στην άρκτο το όριο του λαμπρού Δία[120]
• Λένε πως πρέπει κανείς και να πράττει σαν να είναι κοιμισμένος [Β73]
• Είναι σοφό να δέχεστε πώς όλα τα πράγματα είναι ένα [Β50]
• Η ξερή ψυχή είναι η πιο σοφή και η πιο καλή.[Β115]
• Είναι το ίδιο νεκρός και ζωντανός ξύπνιος και κοιμισμένος, νέος και γέρος γιατί ετούτα μεταβαλλόμενα σ' εκείνα είναι κι εκείνα μεταβαλλόμενα σ' ετούτα με ξαφνική και αδιάκοπη μεταβολή. [Β88]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Σωκράτης Γκίκας - Ιάσων Ευαγγέλου
Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι

Μετάφραση: Σωκράτης Γκίκας - Ιάσων Ευαγγέλου
Εκδόσεις Σαββάλας [Αθήνα 1995]

---

Επιμέλεια Κειμένων
Γιάννης Σταματέλλος
 

Copyright © 1997 

 

Ἡράκλειτος

Τὸ Γίγνεσθαι

39. (49a).
ποταμοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐμβαίνομέν τε καὶ οὐκ ἐμβαίνομεν, εἶμέν τε καὶ οὐκ εἶμεν.	Στα ίδια ποτάμια και μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε, και είμαστε και δεν είμαστε. [20]
40. (91).
Ποταμῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ' Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)· ἀλλ' ὀξύτητι καὶ τάχει μεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (μᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ' ὕστερον, ἀλλ' ἅμα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι.	Δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, κατά τον Ηράκλειτο, ούτε ν' αγγίξουμε δυο φορές μια ουσία θνητή, γιατί σκορπίζεται και πάλι μαζεύεται με την οξύτητα και την ταχύτητα της μεταβολής, (και μάλιστα όχι πάλι, ούτε αργότερα, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι απομακρύνεται.
41. (12).
ποταμοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐμβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ· καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυμιῶνται (;).	Αυτοί που μπαίνουν στα ίδια ποτάμια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νερά· κι απ' τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυμιάσεις (;). [21]
42. (36).
ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι, ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι, ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται, ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή.	Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό, για το νερό θάνατος να γίνει γη, από τη γη γίνεται νερό κι απ' το νερό ψυχή. [22]
43. (103).
ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας.	Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συμπίτουν. [23]
44. (76).
ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον, ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον, γῆ τὸν ὕδατος.	Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς, το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού. [24]
45. (126).
Τὰ ψυχρὰ θέρεται, θερμὸν ψύχεται, ὑγρὸν αὐαίνεται, καρφαλέον νοτίζεται.	Τα ψυχρά θερμαίνονται, το θερμό ψύχεται, το υγρό ξεραίνεται, το στεγνό δροσίζεται.
46. (52).
αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων· παιδὸς ἡ βασιληίη.	Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει, ρίχνοντας ζάρια· ενός παιδιού η βασιλεία.
47. (7).
εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο, ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν.	Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός, θα το γνωρίζαμε με τα ρουθούνια. [25]

Σημειώσεις

20. Αυτό το θέμα του ποταμού που κυλά, θέμα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείμενο αρκετά παράξενων ερμηνειών. Για τους λουόμενους ο ποταμός είναι πάντοτε ο ίδιος και, όμως, επίσης πάντοτε διαφορετικός. Είναι πάντοτε ο ίδιος, μπορεί να υποστηρίξει κανείς, γιατί η ροή του είναι σταθερή — κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει, — κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνομα, — τέλος, δεν είναι ο ίδιος γιατί ό,τι βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει; — Ξέρουμε πως ο Κρατύλος μεμφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν μπορούμε να μπούμε ποτέ δυο φορές μέσα στον ίδιο ποταμό γιατί, κατ' εκείνον, δεν μπορούμε να μπούμε σ' αυτόν ούτε καν μια μόνη φορά. Ο Αριστοτέλης, που μας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά, Γ5 1010 α 10), προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε μέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο.

21. Κείμενο αμφίβολο· κάποιοι βλέπουν μέσα σ' αυτό το απόσπασμα μια στωική επιρροή· πράγματι, ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα με τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι, για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο, η ψυχή είναι αναθυμίαση που διαθέτει μια ευαισθησία. Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτος· για μερικούς σχολιαστές παραμένει το πρόβλημα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα.

22. Ο Διογένης ο Λαέρτιος, στην αφήγηση που μας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου, μας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας μονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να μετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασία· εφ' όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά, διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή, αυτός είναι επίσης ο λόγος που η μέθη την τρελαίνει.

23. Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου, διότι η λέξη “περιφέρεια” εμφανίστηκε αργότερα, εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωμετρικές θεωρίες. Όπως και αν έχει, το νόημα του αποσπάσματος είναι από τα πιο ξεκάθαρα.

24. Αυτό το απόσπασμα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εμφανίζεται εδώ σα στοιχείο· όμως, αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξημένη κι αν είναι ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εμπεδοκλή, δεν μοιάζει να ανήκει στην Κοσμολογία του Ηράκλειτου.

25. Σύμφωνα με τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουμε μ' αυτό ότι υπάρχει μια κρυφή ενότητα μέσα σε όλα τα πράγματα που μας περιβάλλουν, ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισμός από τα δεδομένα των αισθήσεων, αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις. Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσμή τους, αλλά, για τον καπνό, τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός. Τα πράγματα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά, σύμφωνα με τον τρόπο που συνδεόμαστε με αυτά.
Ο Χάιντεγκερ μεταφράζει το απόσπασμα 7 ως εξής: Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός, θα ήταν οι μύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαμβάνονταν· δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καμιά σχέση με το ον, δεν μπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσμή να το αντιληφθεί, είναι εντελώς άλλο πράγμα από έναν καθαρό ατμό ή έναν καπνό. Το είναι είναι Λόγος, ἁρμονία, ἀλήθεια, φύσις, φαίνεσθαι· γι' αυτό δεν εμφανίζεται κατά βούληση, είναι η αρχική περισυλλογή (βλ. Heidegger, Introduction a la metaphysique, σελ. 146).